A. Έννοια- Έκταση γονικής μέριμνας:
Η γονική μέριμνα, η οποία αποτελεί τόσο δικαίωμα όσο και καθήκον των γονέων του ανήλικου τέκνου, περιλαμβάνει την επιμέλεια, τη διοίκηση της περιουσίας και την εκπροσώπηση του τέκνου, σε κάθε υπόθεση ή δικαιοπραξία ή δίκη, που αφορούν το πρόσωπο του τέκνου ή την περιουσία του. Είναι λειτουργικό δικαίωμα, που συντίθεται από πλέγμα επιμέρους δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και ασκείται προς το συμφέρον του τέκνου. Η «γέννηση» της γονικής μέριμνας συμπίπτει χρονικά με τη γέννηση του τέκνου, υπό τον όρο ότι τουλάχιστον ένας εκ των γονέων του είναι ζωντανός, και η παύση της συμπίπτει με την ενηλικίωση του τέκνου ή τον θάνατό του ή την κήρυξή του σε αφάνεια. Διαφορετικά, όταν κανένας από τους δύο γονείς δεν μπορεί για νομικούς ή πραγματικούς λόγους να ασκήσει τη γονική μέριμνα, το τέκνο τελεί υπό επιτροπεία (1589 επ. ΑΚ).
Β. Φορείς γονικής μέριμνας:
– Αν δεν υπάρχει γάμος ή σύμφωνο συμβίωσης των γονέων, το τέκνο τελεί υπό τη γονική μέριμνα της μητέρας ήδη από τη γέννησή του (άρθρο 1515 ΑΚ), ενώ ο πατέρας αποκτά τη γονική μέριμνα, εφόσον το αναγνωρίσει. Ο πατέρας ασκεί τη γονική μέριμνα, εάν υπάρχει σχετική συμφωνία με τη μητέρα, ή αν έπαυσε η γονική μέριμνα αυτής ή αν αυτή αδυνατεί να την ασκήσει για νομικούς ή πραγματικούς λόγους. Ο πατέρας, με αίτησή του, μπορεί και σε κάθε άλλη περίπτωση να ασκήσει και αυτός τη γονική μέριμνα ή μέρος της, που του αναθέτει το δικαστήριο, εφόσον αυτό κρίνει ότι κάτι τέτοιο επιβάλλεται από το συμφέρον του τέκνου.
– Σε περίπτωση δικαστικής αναγνώρισης, στην οποία αντιδίκησε ο πατέρας, αυτός δεν ασκεί τη γονική μέριμνα ούτε αναπληρώνει τη μητέρα στην άσκησή της, εκτός εάν υπάρχει σχετική συμφωνία των γονέων. Ο δικαστής τότε μπορεί να αποφασίσει διαφορετικά με αίτηση του πατέρα, λαμβάνοντας πάντα υπόψη το συμφέρον του τέκνου.
– Στα γεννημένα εντός γάμου (πολιτικού ή θρησκευτικού) ή συμφώνου συμβίωσης ή εντός 300 ημερών από τη λύση ή την αναγνώριση της ακυρότητας του συμφώνου ανήλικα τέκνα η γονική μέριμνα ανήκει και στους δύο γονείς. Κάθε γονέας είναι αυτοτελής φορέας της γονικής μέριμνας. Όταν, όμως, ο γάμος των γονέων είναι άκυρος, ή οι ίδιοι αποφασίζουν να λύσουν το μεταξύ τους γάμο ή σύμφωνο, ή να διακόψουν τη συμβίωσή τους, η άσκηση της γονικής μέριμνας ρυθμίζεται από το αρμόδιο δικαστήριο, όπως και σε περίπτωση διαφωνίας τους (άρθρα 1512-1514 ΑΚ). Η άσκηση της γονικής μέριμνας, στις ανωτέρω περιπτώσεις και υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις, μπορεί να ανατεθεί από το δικαστήριο στον έναν από τους δύο γονείς ή εάν αυτοί συμφωνούν, ορίζοντας παράλληλα τον τόπο διαμονής του τέκνου, στους δύο από κοινού. Ο δικαστής αποφασίζει, συνεκτιμώντας τους έως τότε δεσμούς του τέκνου με τους γονείς και τα –εάν υπάρχουν- αδέρφια του, καθώς και τις τυχόν συμφωνίες που έκαναν οι γονείς του τέκνου αναφορικά με την επιμέλεια και τη διοίκηση της περιουσίας του. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο γονέας, στον οποίο δεν ανατέθηκε η άσκηση της επιμέλειας έχει το δικαίωμα προσωπικής επικοινωνίας μαζί του, ενώ ο γονέας στον οποίο δεν έχει ανατεθεί η γονική μέριμνα, έχει το δικαίωμα να ζητάει από τον άλλο πληροφορίες για το πρόσωπο και την περιουσία του τέκνου.
– Εάν η γονική μέριμνα παύσει λόγω θανάτου, κήρυξης σε αφάνεια, έκπτωσης, αδυναμίας άσκησής της ή λόγω δικαιοπρακτικής ανικανότητας του ενός γονέα, η γονική μέριμνα ανήκει αποκλειστικά στον άλλο. Ωστόσο, δεν αποκλείεται η επιμέλεια του τέκνου να ασκείται και από ανήλικο γονέα.
Γ. Κριτήρια ανάθεσης γονικής μέριμνας:
Κάθε απόφαση των γονέων σχετικά με την άσκηση της γονικής μέριμνας πρέπει να αποβλέπει πρωτίστως στο συμφέρον του τέκνου (άρθρο 1511 ΑΚ). Προς την ίδια κατεύθυνση κινείται άλλωστε και το δικαστήριο για την ανάθεση ή τον τρόπο άσκησης της γονικής μέριμνας, σεβόμενο την αρχή της ισότητας μεταξύ των γονέων, ανεξαρτήτως φύλου, φυλής, θρησκείας, πεποιθήσεων ή περιουσίας. Ανάλογα με την ωριμότητα του τέκνου, η γνώμη του πρέπει να ζητείται και να συνεκτιμάται πριν από κάθε δικαστική απόφαση σχετική με τη γονική μέριμνα.
Δ. Υποχρεώσεις γονέων:
Οι γονείς έχουν την υποχρέωση να επιδεικνύουν, κατά την άσκηση της γονικής μέριμνας, την ίδια επιμέλεια που δείχνουν και στις δικές τους προσωπικές υποθέσεις (άρθρο 1531 ΑΚ).
Η επιμέλεια του τέκνου περιλαμβάνει, σύμφωνα με την ενδεικτική απαρίθμηση του νομοθέτη, την ανατροφή, την επίβλεψη, τη μόρφωση και την εκπαίδευσή του, καθώς και τον προσδιορισμό του τόπου της διαμονής του (άρθρο 1518 ΑΚ). Κατά την ανατροφή του τέκνου, ανεξαρτήτως φύλου, οι γονείς φροντίζουν για τη σωματική του ανάπτυξη, την κοινωνική και ηθική του διάπλαση, ενώ συγχρόνως του παρέχουν δυνατότητες και ευκαιρίες για την υιοθέτηση συμπεριφοράς προς υπεύθυνη δράση. Για την επαγγελματική του εκπαίδευση, οι γονείς λαμβάνουν υπόψη τις ικανότητες και τα ταλέντα του παιδιού και σε αρμονική συνεργασία με το σχολείο, το ενθαρρύνουν να θέτει στόχους, να τους πραγματοποιεί και να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του.
Ως προς τη διοίκηση της περιουσίας του τέκνου εκ μέρους των γονέων, σημαντική διαχειριστική πράξη τους είναι η σύνταξη απογραφής για κάθε περιουσία περιερχόμενη στο τέκνο και υπαγόμενη στη γονική τους διοίκηση (άρθρο 1523 ΑΚ).
Σημειωτέον ότι η διοίκηση δεν εκτείνεται στα περιουσιακά στοιχεία, προερχόμενα στο τέκνο από διάταξη τελευταίας βούλησης ή λόγω δωρεάς υπό τον όρο οι γονείς να μην έχουν τη διοίκηση των δωρηθέντων (άρθρο 1521 ΑΚ). Διορίζεται από το δικαστήριο ειδικός επίτροπος, εάν ο διαθέτης ή ο δωρητής δεν όρισε ποιος θα διοικεί τα περιουσιακά αυτά στοιχεία.
Οι γονείς οφείλουν επίσης να μεριμνούν για την επωφελή τοποθέτηση των μετρητών χρημάτων του τέκνου, των οποίων έχουν τη διοίκηση, εκτός εάν είναι αναγκαία για την αντιμετώπιση χρήσιμων δαπανών του ίδιου του τέκνου ή της οικογένειας (έξοδα διαβίωσης, μόρφωσης, εκπαίδευσης). Για το κρίσιμο αυτό ζήτημα μπορεί να διατάξει διαφορετική αξιοποίηση των χρημάτων ο δικαστής.
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, οι γονείς δεν μπορούν να επιχειρήσουν στο όνομα και για λογαριασμό του τέκνου οποιαδήποτε πράξη για την εκποίηση, την εκμίσθωση ή την εκμετάλλευση ακίνητης περιουσίας του τέκνου, χωρίς σχετική άδεια του δικαστηρίου. Κατά τον ίδιο τρόπο απαγορεύεται και ο επίτροπος ανηλίκου να προβαίνει σε τέτοιου είδους πράξεις, χωρίς να έχει λάβει άδεια από το δικαστή (άρθρο 1526 ΑΚ).
Ε. Συνέπειες κακής άσκησης γονικής μέριμνας:
Αν ο πατέρας ή η μητέρα: α) παραβαίνουν τα καθήκοντα που τους επιβάλλει το λειτούργημα του γονέα για την επιμέλεια του προσώπου του τέκνου ή τη διοίκηση της περιουσίας του ή β) ασκούν το λειτούργημα αυτό καταχρηστικά και δεν εξυπηρετούν με τις όποιες ενέργειές τους το συμφέρον του τέκνου ή γ) αδυνατούν να ανταποκριθούν στο ρόλο τους ως γονείς, τότε το δικαστήριο μπορεί, εφόσον το ζητήσουν ο άλλος γονέας, οι πλησιέστεροι συγγενείς του τέκνου, ο εισαγγελέας ή και αυτεπαγγέλτως, να διατάξει οποιοδήποτε πρόσφορο μέτρο.
– Αφαίρεση γονικής μέριμνας:
Ειδικότερα, ο δικαστής, αποβλέποντας στο συμφέρον του ανηλίκου, μπορεί να αφαιρέσει από τον ένα γονέα την άσκηση της γονικής μέριμνας, ολικά ή μερικά, και να την αναθέσει αποκλειστικά στον άλλο ή, αν συντρέχουν και στο πρόσωπο αυτού οι ανωτέρω προϋποθέσεις, να αναθέσει την πραγματική φροντίδα του τέκνου ή, ακόμη, και την επιμέλειά του ολικά ή μερικά σε τρίτον (συγγενικό πρόσωπο του οποίου η καταλληλότητα βεβαιώνεται από κοινωνική υπηρεσία, διαφορετικά αν αυτό δεν είναι δυνατό, προτιμάται ίδρυμα) ή και να διορίσει επίτροπο (άρθρο 1533 ΑΚ).
Πράγματι, ο γονέας ασκεί τη γονική μέριμνα εις βάρος του τέκνου, όταν φροντίζει πλημμελώς ή δε φροντίζει καθόλου για τις καθημερινές ανάγκες του παιδιού, υλικές και συναισθηματικές, ή κατασπαταλά την περιουσία του ή αφιερώνει ελάχιστο ή και ανύπαρκτο χρόνο για να επικοινωνεί ουσιαστικά μαζί του ή λαμβάνει σωφρονιστικά μέτρα που θίγουν την σωματική ακεραιότητα και την αξιοπρέπεια του τέκνου, μειώνουν την προσωπικότητά του και επιβαρύνουν την ψυχική του ισορροπία. Η παράβαση των υποχρεώσεων που έχει απέναντι στο τέκνο ο κάθε γονέας, ως ασκών τη γονική μέριμνα, επιδρά αρνητικά στο πρόσωπο ή και στην περιουσία του τέκνου, γι’ αυτό προβάλλει επιτακτική η ανάγκη να προστατευθεί τόσο το ίδιο όσο και η περιουσία του.
Επίσης, τη γονική μέριμνα αφαιρεί το δικαστήριο και όταν οι γονείς δεν είναι σε θέση να εκπληρώσουν τις εκ του νόμου υποχρεώσεις τους απέναντι στο τέκνο. Η αδυναμία αυτή μπορεί να οφείλεται σε λόγους ανεπάρκειας όπως ασθένεια (σωματική ή ψυχική), ή σε αντικειμενική αδυναμία (ανίατη αναπηρία), ή σε πραγματικούς λόγους (αιχμαλωσία ή στράτευση). Σε αυτές τις περιπτώσεις, αποτελεί πάγια δικαστηριακή πρακτική να ανατίθεται η γονική μέριμνα κατά προτίμηση σε στενούς συγγενείς του παιδιού (παππούς, γιαγιά, θείος, θεία), ενώ ενδείκνυται και η συνδρομή ειδικών παιδοψυχολόγων, προκειμένου να προσαρμοστεί το παιδί όσο το δυνατό πιο ομαλά στη νέα του ζωή.
Εξάλλου, την αφαίρεση της άσκηση της γονικής μέριμνας ή μέρους της μπορούν να ζητήσουν και οι ίδιοι οι γονείς, για σπουδαίο λόγο (π.χ. μόνιμη αναπηρία, σοβαρή ασθένεια) με αίτησή τους στο δικαστήριο, όπως ρητά ορίζει το άρθρο 1535 Α.Κ. Στην απόφαση αφαίρεσης προσδιορίζεται ο τρόπος άσκησης της γονικής μέριμνας, ενώ το πρόσωπο που δέχεται να αναλάβει την αφαιρούμενη άσκηση υποδεικνύεται από τους γονείς ή επιλέγεται από το δικαστή. Οι γονείς μπορούν να ζητήσουν τη μεταρρύθμιση της απόφασης αυτής, λόγω μεταβολής συνθηκών (άρθρο 1536 ΑΚ), υποστηρίζοντας ότι είναι προς το συμφέρον του τέκνου η απόδοση σε αυτούς της άσκησης της αφαιρεθείσας γονικής μέριμνας.
ΣΤ. Έκπτωση γονέα:
Η τελεσίδικη καταδίκη του γονέα σε ποινή φυλάκισης τουλάχιστον ενός μήνα για έγκλημα που διέπραξε με δόλο κατά της ζωής, της υγείας και των ηθών του τέκνου επισύρει αυτοδικαίως την έκπτωσή του από τη γονική μέριμνα του ανηλίκου που υπήρξε θύμα της άδικης πράξης. Το δικαστήριο μπορεί να του αφαιρέσει την άσκηση της γονικής μέριμνας και για τα υπόλοιπα τέκνα του. Με την έκπτωση επέρχεται πλήρης και οριστική απώλεια του δικαιώματος της γονικής μέριμνας.
Ζ. Παύση γονικής μέριμνας:
Η έκπτωση του ενός γονέα ή ο θάνατός του ή η κήρυξή του σε αφάνεια έχουν ως συνέπεια την παύση της γονικής μέριμνας στο σύνολό της ως προς αυτόν. Στον αντίποδα, αν το τέκνο ενηλικιωθεί ή πεθάνει ή κηρυχθεί σε αφάνεια, παύει η γονική μέριμνα και ως προς τους δυο γονείς. Μέχρι να πληροφορηθούν την παύση, οι γονείς νομιμοποιούνται να προβαίνουν σε πράξεις που αφορούν την επιμέλεια του παιδιού ή τη διοίκηση της περιουσίας του ή τη φροντίδα των υποθέσεών του μετά το θάνατό του. Οφείλουν λογοδοσία ως προς το κεφάλαιο της περιουσίας του τέκνου και παράδοση αυτής, εάν είτε ο ένας είτε και οι δυο γονείς έπαψαν να διοικούν την περιουσία του τέκνου τους.
Το παρόν άρθρο αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του Δικηγορικού μας Γραφείου και συντάχθηκε και με την επιστημονική συνδρομή της ασκούμενης δικηγόρου, Αικατερίνης Γιοβάνη.
Για θέματα σχετικά με την επιμέλεια και τη γονική μέριμνα τέκνων, επικοινωνήστε μαζί μας στα τηλ. 2310 225 738.