Έννοια και πεδίο εφαρμογής: Η δικαστική επιμέλεια ξένων υποθέσεων είναι η διοίκηση ξένης περιουσίας από τρίτο πρόσωπο – επιμελητή, που διορίζεται από το δικαστήριο και αυτεπαγγέλτως, όταν ο κύριος της υπόθεσης, ενήλικος εν ζωή με δικαιοπρακτική ικανότητα, έχει περιουσία, που έχει ανάγκη από επιμέλεια, αλλά αδυνατεί να επιληφθεί ο ίδιος, είτε γιατί απουσιάζει για οποιονδήποτε λόγο από τον τόπο που βρίσκεται η περιουσία, με άγνωστη διαμονή (ΑΚ 1689 παρ. 1 εδ. α΄), είτε γιατί εμποδίζεται να επιστρέψει από τη γνωστή του διαμονή (ΑΚ 1689 παρ. 1 εδ. β’).
Σκοπός: Ο θεσμός της δικαστικής επιμέλειας που εισήχθη με το Ν. 2447/1996, σκοπό έχει την διασφάλιση περιουσιακών συμφερόντων τόσο του ίδιου του απόντος, όσο και των τρίτων, που ενδιαφέρονται για την περιουσία του (συγγενών, κληρονόμων) ή επιθυμούν να συναλλαχθούν, ασκώντας σχετικά δικαιώματά τους. Πρόκειται για μορφή αναγκαστικής ή νόμιμης (όχι εκούσιας) αντιπροσωπείας.
Τι γίνεται σε περίπτωση που ο απών έχει αντιπρόσωπο; Αν ο απών έχει αντιπρόσωπο, την περιουσία τη διοικεί αυτός και επιμελητής διορίζεται μόνο, όταν επιβάλλεται η ανάκλησή του (ΑΚ 1689 παρ. 2). Το δικαστήριο επιπλέον μπορεί να διορίσει επιμελητή και για ειδική μόνο υπόθεση του απόντος (ΑΚ 1690).
Δικαστική επιμέλεια για χάρη άγνωστου ή αβέβαιου κυρίου: Αν δεν είναι γνωστό ή είναι αβέβαιο ποιος είναι ο κύριος μιας υπόθεσης και αυτή έχει ανάγκη από φροντίδα, το δικαστήριο μπορεί και αυτεπαγγέλτως να διορίσει, για την υπόθεση αυτή, επιμελητή για χάρη του κυρίου της (ΑΚ 1691).
Επιμελητής, σύμφωνα με το προηγούμενο άρθρο, μπορεί να διοριστεί, για το χρονικό διάστημα έως την επαγωγή της κληρονομίας, και υπέρ καταπιστευματοδόχου που δεν έχει ακόμα συλληφθεί ή που ο προσδιορισμός του προσώπου του έχει εξαρτηθεί στη διαθήκη από μελλοντικό γεγονός (ΑΚ 1692).
Εφαρμογή των διατάξεων για την επιτροπεία: Σε όλες τις περιπτώσεις αυτού του κεφαλαίου έχουν κατά τα λοιπά ανάλογη εφαρμογή οι διατάξεις για την επιτροπεία ανηλίκων, εφόσον δεν ορίζεται με ειδική διάταξη διαφορετικά. Την εποπτεία ασκεί ο ειρηνοδίκης (ΑΚ 1693).
Διορισμός επιμελητή: Το δικαστήριο διορίζει τον επιμελητή αυτεπαγγέλτως (ΑΚ 1689, 1691) ή ύστερα από αίτηση οποιουδήποτε έχει έννομο συμφέρον να προστατευθεί η περιουσία του απόντος.
Σύμφωνα με την κρατούσα άποψη αρμόδιο δικαστήριο είναι το Ειρηνοδικείο της συνήθους διαμονής αυτού που ζητεί τον διορισμό επιμελητή ή του τόπου που θα διεξαχθεί κυρίως η διαχείριση της υπόθεσης (άρθρο 797 ΚΠολΔ εδ. β’), που δικάζει κατά τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας. Έχει υποστηριχθεί και η άποψη ότι η αίτηση απευθύνεται στο Ειρηνοδικείο της συνήθους διαμονής του απόντος (πριν την αναχώρησή του) (σύμφωνα με το άρθρο 796 παρ. 1 ΚΠολΔ). Με το νέο 797 του Ν. 4335/2015 δεν επήλθε αλλαγή στην αρμοδιότητα. Διορισμός προσωρινού επιμελητή γίνεται και με έκδοση προσωρινής διαταγής (σύμφωνα με το άρθρο 781 παρ. 1 ΚΠολΔ).
Όπως ορίζει το άρθρο 748 παρ. 2 ΚΠολΔ, αντίγραφο της αίτησης ή (της πράξης του δικαστηρίου που ενεργεί αυτεπάγγελτα κατά το άρθρο 747 παρ.4 ΚΠολΔ), κοινοποιείται στον εισαγγελέα πρωτοδικών.
Ποιος διορίζεται ως επιμελητής: Κατ’ αρχήν, διορίζεται ο ενήλικος σύζυγος του απόντος και εάν δεν υπάρχει ή κρίνεται ακατάλληλος, το καταλληλότερο πρόσωπο με προτίμηση στους πλησιέστερους συγγενείς κατά την κρίση του δικαστηρίου (ΑΚ 1592). Το δικαστήριο δεν δεσμεύεται από την υπόδειξη του αιτούντος.
Πώς καθορίζονται οι εξουσίες και το πλαίσιο αρμοδιοτήτων του επιμελητή; Η απόφαση καθορίζει τις εξουσίες και το πλαίσιο αρμοδιοτήτων του επιμελητή, (στην περίπτωση βέβαια άγνωστου ή αβέβαιου κυρίου, καθήκον του είναι να τον εξακριβώσει). Ο επιμελητής μπορεί επιπλέον να αποποιηθεί τον διορισμό σε εύλογο χρόνο που ορθό είναι να ορίζεται από την απόφαση διορισμού, με δήλωση στη γραμματεία του δικαστηρίου.
Αρμοδιότητες επιμελητή: Ο επιμελητής αποκτά αντιπροσωπευτική εξουσία μόλις δημοσιευθεί η οριστική απόφαση του Ειρηνοδικείου. Αρμοδιότητά του είναι η διοίκηση της περιουσίας του απόντος, όπως σύναψη δανείου, εξόφληση απαίτησης, αποδοχή δωρεάς, άσκηση διεκδικητικής αγωγής, άσκηση αγωγής για τη διακοπή της παραγραφής αξιώσεων.
Η επιμέλεια αυτή περιορίζεται σε περιουσιακές υποθέσεις και δεν περιλαμβάνει υποθέσεις προσωπικές ή οικογενειακές όπως προσβολή πατρότητας, υιοθεσία, κατάρτιση συναινετικού διαζυγίου κ.λπ., ακόμα και αν συνδέονται με οικονομικά συμφέροντα, όπως η διατροφή. Η δικαιοπρακτική ικανότητα του απόντος διατηρείται σε αντίθεση με την δικαστική συμπαράσταση. Ο ειρηνοδίκης του δικαστηρίου που είναι κατά τόπον αρμόδιο για το διορισμό επιμελητή, ασκεί την εποπτεία του έργου του επιμελητή (ΑΚ 1693 εδ. β’).
Άρση της δικαστικής επιμέλειας: Η άρση της δικαστικής επιμέλειας γίνεται με δύο τρόπους:
- α) Η δικαστική επιμέλεια αίρεται με απόφαση του δικαστηρίου, μόλις εκλείψουν οι λόγοι που την επέβαλαν (ΑΚ 1694 παρ. 1).
- β) Επιπλέον η δικαστική επιμέλεια για μία μόνο υπόθεση αίρεται αυτοδικαίως μόλις περατωθεί η υπόθεση αυτή. Αυτοδικαίως αίρεται επίσης η δικαστική επιμέλεια της περιουσίας απόντος, αν αυτός κηρύχθηκε άφαντος (ΑΚ 1694 παρ. 2).
Πιο συγκεκριμένα:
α) Με απόφαση του δικαστηρίου: Η δικαστική επιμέλεια αίρεται για το μέλλον, μόλις εκλείψουν οι λόγοι που την επέβαλαν, με την έκδοση δικαστικής απόφασης του Ειρηνοδικείου του τόπου όπου διεξήχθη κυρίως η διαχείριση της υπόθεσης ή της συνήθους διαμονής αυτού που αιτήθηκε την άρση (κατά τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας), χωρίς να απαιτείται προηγούμενη γνώμη του Ειρηνοδίκη, ως εποπτεύοντος οργάνου, μετά από αίτηση οποιουδήποτε έχει έννομο συμφέρον ή του ίδιου του επιμελητή, του απόντος που εμφανίστηκε, του τέως αγνώστου ή αβέβαιου κυρίου ή των κληρονόμων του, ακόμα και αυτεπαγγέλτως, μόλις το δικαστήριο πληροφορηθεί τη συνδρομή κάποιου νόμιμου λόγου άρσης αυτής.
Βασικοί λόγοι άρσης : Η έκλειψη της ανάγκης της επιμέλειας (όπως συνάγεται από το άρθρο 1689 παρ. 1 ΑΚ), ή γιατί ο απών δεν κωλύεται πλέον στην αυτοπρόσωπη διαχείριση της περιουσίας του ή επανέκαμψε ή διόρισε πληρεξούσιο ή είναι σε θέση να ορίσει εκούσιο αντιπρόσωπο (όπως συνάγεται από το άρθρο 1689 παρ. 2 ΑΚ). Επιπλέον αν εκλείψουν οι λόγοι που επέβαλαν την ανάκληση της εξουσίας του αντιπροσώπου και το διορισμό επιμελητή ή και στις περιπτώσεις του άρθρου 1691 ΑΚ, όταν εκλείψει η ανάγκη φροντίδας των υποθέσεων του αγνώστου ή αβέβαιου κυρίου ή όταν αυτός καταστεί γνωστός ή βέβαιος.
Στην περίπτωση διορισμού επιμελητή για κυοφορούμενο, λόγος άρσης υπάρχει όταν δεν λάβει χώρα ο τοκετός ή εάν λάβει αλλά εκλείψει η ανάγκη φροντίδας των υποθέσεών του.
Η απόφαση που διατάσσει την άρση, καταχωρείται σε ειδικό βιβλίο του Ειρηνοδικείου (άρθρο 776 ΚΠολΔ). Δεν απαιτείται η επίδοσή της στον επιμελητή.
Ποιες είναι οι συνέπειες της άρσης: Η απόφαση της άρσης ενεργεί έναντι πάντων. Με την έκδοση της απόφασης λήγει η αντιπροσωπευτική λειτουργία του επιμελητή και έχει τις ίδιες υποχρεώσεις με εκείνες του επιτρόπου ανηλίκου κατά τη λήξη της επιτροπείας, όπως απόδοση περιουσίας στον υπέρ ου η επιμέλεια ή στους κληρονόμους και λογοδοσία, καθώς και παροχή πληροφοριών σχετικά με τις υποθέσεις που ανέλαβε.
β) Αυτοδίκαιη άρση: Η δικαστική επιμέλεια αίρεται αυτοδικαίως, μόλις περατωθεί η υπόθεση για την οποία είχε διαταχθεί. Επίσης, αν ο απών κηρυχθεί άφαντος με αμετάκλητη δικαστική απόφαση ή αν αποβιώσει.