ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΝΗΛΙΚΩΝ ΤΕΚΝΩΝ: ΠΟΤΕ ΚΑΛΟΥΝΤΑΙ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΙΚΑΣΤΗ – ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ – ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ – ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
Κατά την διάρκεια του γάμου, οι σύζυγοι ασκούν από κοινού την γονική μέριμνα του ανήλικου τέκνου τους, η οποία, όπως ορίζει ρητά το άρθρο 1510§1 του Αστικού Κώδικα, περιλαμβάνει την επιμέλεια του προσώπου, τη διοίκηση της περιουσίας και την εκπροσώπηση του τέκνου σε κάθε υπόθεση ή δικαιοπραξία ή δίκη, που αφορούν το πρόσωπο ή την περιουσία του.
Σε περίπτωση όμως διαφωνίας των γονέων ως προς την άσκηση της γονικής μέριμνας ή στην περίπτωση διαζυγίου ή ακύρωσης του γάμου ή διακοπής της έγγαμης συμβίωσης, το δικαστήριο αποφασίζει ποιος γονέας θα ασκεί τη γονική μέριμνα στο εξής. Η άσκησή της μπορεί να ανατεθεί, βάσει του άρθρου 1513 του Αστικού Κώδικα, στον έναν από τους γονείς ή, αν αυτοί συμφωνούν ορίζοντας παράλληλα τον τόπο διαμονής του τέκνου, στους δύο από κοινού. Αξίζει να σημειωθεί ότι το δικαστήριο, ανάλογα με τις ειδικές συνθήκες της εκάστοτε υπό κρίση περίπτωσης, μπορεί να αναθέσει την άσκηση της γονικής μέριμνας και στους δυο γονείς, ενώ την άσκηση της επιμέλειας στον έναν από αυτούς.
Σε περίπτωση διάσπασης της έγγαμης συμβίωσης των συζύγων, όπου η οικογενειακή ισορροπία ανατρέπεται, οι σχέσεις των συζύγων έχουν πλέον διαρραγεί και διαμένουν χωριστά, ο δικαστής καλείται να αντιμετωπίσει ποικίλα ζητήματα, όπως αυτό ανάθεσης της επιμέλειας των ανηλίκων τέκνων στον πλέον κατάλληλο γονέα αλλά και την ρύθμιση της επικοινωνίας τους με τον άλλο γονέα.
Για την αποτελεσματικότερη επίλυση των δυσχερών αυτών ζητημάτων, ο δικαστής απαιτείται πρωτίστως να εξειδικεύσει και να ερμηνεύσει το αποφασιστικότερο κριτήριο για τη διαμόρφωση της δικαστικής κρίσης, το συμφέρον του τέκνου: υπό ποιες συνθήκες, δηλαδή, ευνοείται η ομαλή και υγιής ανάπτυξη του παιδιού. Για την απάντηση στο ερώτημα αυτό, συνεκτιμάται από το δικαστή, κατά ρητή νομοθετική πρόβλεψη του άρθρου 1511 ΑΚ, η, ανάλογα με το βαθμό ωριμότητάς του, γνώμη του ανήλικου τέκνου. Για τον λόγο αυτό ρυθμίζεται, με την διάταξη του άρθρου 612 του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας, η δυνατότητα επικοινωνίας του ανήλικου τέκνου με τον δικαστή.
Οι βασικές προϋποθέσεις που πρέπει να πληρούνται σωρευτικά για να κληθεί ο ανήλικος ενώπιον του δικαστή είναι:
Α) Να έχει ανακύψει διαφορά μεταξύ των γονέων του, κατά την ειδική διάταξη του άρθρου 592 αρ. 3 περ. β΄ ΚΠολΔ, δηλαδή, αναφορικά με την ανάθεση/τρόπο άσκησης της γονικής μέριμνας ή/και επιμέλειας σε περίπτωση: i) διαφωνίας τους κατά τη διάρκεια του γάμου (άρθρο 1512 ΑΚ), ή ii) διαζυγίου (άρθρο 1513 ΑΚ), ή iii) ακύρωσης γάμου (άρθρο 1513 ΑΚ), ή iv) διακοπής της έγγαμης συμβίωσης (άρθρο 1513, 1514 ΑΚ), ή v) αναγνώρισης τέκνου χωρίς γάμο των γονέων του (άρθρο 1515 ΑΚ) και vi) επικοινωνίας των γονέων και των λοιπών ανιόντων με το τέκνο.
Β) Η επικοινωνία του δικαστή με το ανήλικο τέκνο γίνεται πριν την έκδοση της σχετικής με τη γονική μέριμνα και την επιμέλεια απόφασης.
Γ) Η επικοινωνία γίνεται ιδιαιτέρως και δεν επιτρέπεται να είναι παρόν σε αυτήν άλλο πρόσωπο, εκτός αν ο δικαστής κρίνει διαφορετικά. Για το περιεχόμενο της συνομιλίας δεν συντάσσεται έκθεση.
Δ) Ο βαθμός ωριμότητας του τέκνου: η εκφρασθείσα γνώμη του τότε μόνο συνεκτιμάται από το δικαστή, όταν το τέκνο έχει την ικανότητα να αντιληφθεί το συμφέρον του, με λίγα λόγια γνωρίζει τι είναι καλύτερο για το ίδιο. Μόνη η ηλικία δεν είναι αποκλειστική ένδειξη της ωριμότητάς του. Το παιδί είναι σε θέση να διατυπώσει γνώμη, εφόσον αυτή έχει αναπτυχθεί φυσιολογικά, ως προϊόν ελεύθερης και ανεπηρέαστης κρίσης και επιλογής του. Αντίθετα, ανήλικοι εξαιρετικά μικρής ηλικίας δεν καλούνται συνήθως από το δικαστήριο. Ο δικαστής εκτιμά ελεύθερα την γνώμη, την ηλικία του παιδιού και τις λοιπές περιστάσεις. Δεν υποχρεούται να συμμορφωθεί προς τη γνώμη του ανηλίκου, ούτε να αναφέρει αυτήν στην απόφασή του.
Ε) Η απόφαση που θα εκδοθεί να αφορά τα συμφέροντα του ανηλίκου τέκνου. Γίνεται δεκτό από τα δικαστήρια ότι ως συμφέρον του παιδιού νοείται το σωματικό, το υλικό, το πνευματικό, το ψυχικό και το ηθικό και γενικότερα κάθε είδους συμφέρον, με κυρίαρχο όμως το χαρακτήρα του ως το ψυχικό και το ηθικό. Είναι εκείνο που συνιστά καθοριστικό παράγοντα της ολοκληρωμένης ψυχοσωματικής ανάπτυξης του παιδιού και της διαμόρφωσης συγκροτημένης προσωπικότητας αυτού.
Επίσης, βαρύνουσας σημασίας στοιχεία-κριτήρια για τον προσδιορισμό του συμφέροντος του παιδιού, πέρα από τη γνώμη του, είναι ιδίως:
η καταλληλότητα του ενός ή των δύο γονέων για την ανάληψη του απαιτητικού έργου της ανατροφής, της διαπαιδαγώγησης, της περίθαλψης και της δημιουργικής απασχόλησης του τέκνου, η οικονομική-επαγγελματική κατάσταση καθενός εκ των γονέων: Συνεκτιμάται από το δικαστή σε συνδυασμό με την πνευματική ανάπτυξη και την εν γένει συμπεριφορά τους απέναντι στο τέκνο. Πρέπει να επισημανθεί ότι η καλύτερη οικονομική επιφάνεια του ενός εκ των γονέων, συγκριτικά με τον άλλον, δεν του εξασφαλίζει πάντα περισσότερες πιθανότητες για την επιμέλεια και δεν αρκεί για να κριθεί κατάλληλος γονέας.
η κατοικία, η δημιουργία ενός αρμονικού, σταθερού και γαλήνιου οικογενειακού περιβάλλοντος για το παιδί, οι ψυχικοί δεσμοί του τέκνου με τους γονείς και τα αδέρφια του, και συγκεκριμένα με ποιον από τους γονείς έχει μεγαλύτερο συναισθηματικό δέσιμο και τις τυχόν υπάρχουσες συμφωνίες των γονέων αναφορικά με την επιμέλεια και την διοίκηση της περιουσίας του (άρθρο 1513 ΑΚ).
ΣΤ) Ο τόπος, ο χρόνος συνάντησης και ο δικαστής που θα επικοινωνήσει με τον ανήλικο ορίζονται και καταχωρίζονται στα πρακτικά του αρμόδιου δικαστηρίου. Με διαταγή του δικαστηρίου, που καταχωρίζεται ομοίως στα πρακτικά, καλείται να παρουσιάσει το τέκνο όποιος διαμένει μαζί του.
Συγχρόνως, ο δικαστής, για την ανάθεση της επιμέλειας του τέκνου, πέρα από το συμφέρον αυτού, πρέπει να αποφασίσει σεβόμενος την ισότητα μεταξύ των γονέων και να μην προβαίνει σε διακρίσεις εξαιτίας του φύλου, της φυλής, της γλώσσας, της θρησκείας, των πολιτικών ή όποιων άλλων πεποιθήσεων, της ιθαγένειας, της εθνικής ή κοινωνικής προέλευσης ή της περιουσιακής κατάστασης (άρθρο 1511 εδ. γ΄ ΑΚ).
Το δικαστήριο, αφού αξιολογήσει όλα τα κρίσιμα πραγματικά περιστατικά, τα προσκομιζόμενα αποδεικτικά μέσα, τις ειδικές περιστάσεις της εκάστοτε συγκεκριμένης περίπτωσης, εξειδικεύσει το συμφέρον του τέκνου και τηρήσει την αρχή της ισότητας των γονέων, μπορεί να αναθέσει την επιμέλεια του τέκνου στον ένα γονέα. Δεν υπάρχει πάγια-δεσμευτική δικαστηριακή πρακτική, κατά την οποία ο δικαστής αναθέτει την επιμέλεια πάντα στη μητέρα ή πάντα στον πατέρα.
Χαρακτηριστική δικαστική απόφαση είναι η υπ’ αριθ. 104/2012 του Αρείου Πάγου, με την οποία επικυρώθηκε η εφετειακή απόφαση περί ανάθεσης της επιμέλειας στη μητέρα με την αιτιολογία ότι: «…το συμφέρον της ανήλικης κόρης, η οποία βρίσκεται σε νηπιακή ηλικία, επιβάλλει να ανατεθεί η επιμέλειά της στην ενάγουσα-εναγομένη, η οποία είναι κατάλληλη για την ηθικοκοινωνική της διαπαιδαγώγηση και την παροχή σ’ αυτήν της αναγκαίας στοργής και φροντίδας, λαμβανομένου υπ’ όψη και του ότι, όπως προεκτέθηκε, κατά τις νεότερες ιατρικές παιδαγωγικές και ψυχολογικές έρευνες, αναγνωρίζεται σαφής βιοκοινωνική υπεροχή στη μητέρα προς τούτο, μόνον όμως εφόσον πρόκειται περί ανηλίκων τέκνων ευρισκόμενων στην νηπιακή ηλικία …». Πράγματι, είναι σύνηθες να ανατίθεται στη μητέρα η γονική μέριμνα ή/και η επιμέλεια των ανηλίκων βρεφικής-νηπιακής ηλικίας, λόγω του ότι σε αυτή την ευαίσθητη και τρυφερή ηλικία έχουν μεγάλη ανάγκη της μητρικής στοργής, πιθανώς θηλασμού ή ιδιαίτερων περιποιήσεων.
Στον αντίποδα, για τον μεταγενέστερο χρόνο αναγνωρίζεται ο σοβαρός ρόλος του πατέρα στην όλη διαμόρφωση των διαπροσωπικών σχέσεων του παιδιού και σε αρκετές περιπτώσεις η επιμέλεια του ανήλικου τέκνου ανατίθεται σε αυτόν. Προς την κατεύθυνση αυτή κινήθηκε η υπ’ αριθ. 121/2011 δικαστική απόφαση του Αρείου Πάγου, η οποία επικύρωσε την εφετειακή απόφαση που έκρινε ότι: «…Από την προσωπική επαφή που είχε η δικαστής του Πρωτόδικου Δικαστηρίου με τα δύο μεγαλύτερα ανήλικα, που ζουν μαζί με τον πατέρα τους (του είχε ανατεθεί προσωρινά η επιμέλειά τους), προκειμένου να ληφθεί και να συνεκτιμηθεί η γνώμη τους, και αφού διαπίστωσε ότι είχαν την απαραίτητη ωριμότητα για να την εκφράσουν, αυτά δήλωσαν ότι είναι ευχαριστημένα από τον τρόπο ζωής τους, για τον οποίο δεν εξέφρασαν δυσαρέσκεια. Αντιθέτως, εξέφρασαν την αντίθεση τους στο ενδεχόμενο να ανατεθεί η επιμέλεια τους στην εφεσίβλητη μητέρα τους. Στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξε και η προαναφερόμενη κοινωνική λειτουργός, η οποία τονίζει την άρνηση των ανηλίκων απέναντι στη μητέρα τους και κυρίως του μεγαλύτερου, ο οποίος αναφέρεται σε κάποιο περιστατικό που έχει επηρεάσει έντονα τον ψυχικό του κόσμο… Ο εκκαλών, μετά την ανάθεση σ` αυτόν της επιμέλειας των δύο ανηλίκων τέκνων τους, περιόρισε το χρόνο εργασίας του και εργάζεται μέχρι το μεσημέρι. Έτσι, όταν τα παιδιά επιστρέφουν από το σχολείο, ασχολείται με την ανατροφή και τη διαπαιδαγώγηση τους. Με την καθημερινή επαφή και φροντίδα του, έχει οικοδομήσει με αυτά καλή σχέση. Επίσης, τους έχει εξασφαλίσει τις απαραίτητες για την ηλικία τους εξωσχολικές δραστηριότητες (κολυμβητήριο, ξένες γλώσσες), ασκεί σ’ αυτούς τη δέουσα εποπτεία και έχει προσλάβει οικιακή βοηθό, η οποία βρίσκεται καθημερινώς στο σπίτι και επιμελείται του φαγητού και της καθαριότητας του σπιτιού και των παιδιών… Το αληθινό συμφέρον του ανήλικου Ν. – τρίτου παιδιού και μικρότερου-επιβάλλει, ενόψει και της ηλικίας του, την οριστική ανάθεση της επιμέλειας στη μητέρα του. Έτσι, σε μία περίοδο που το παιδί αποκτά τις απαραίτητες γνωστικές βάσεις, θεωρείται σημαντική η παρουσία και φροντίδα της μητέρας του και συνεπώς είναι προς το συμφέρον του να βρίσκεται κοντά της. Εκτός τούτου, με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται η συνεχής διαπαιδαγώγηση του, από το ίδιο πρόσωπο, το οποίο πάντοτε και αδιάλειπτα από τη γέννηση του έως σήμερα επιμελείται με στοργή του προσώπου του…». Η απόφαση αυτή παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, καθώς τα δύο μεγαλύτερα ανήλικα τέκνα δηλώνουν ρητά την προτίμησή τους να διαμένουν με τον πατέρα, ενώ το τρίτο μικρότερο παιδί, δεν καλείται από το δικαστήριο λόγω του μικρού βαθμού ωριμότητάς του, ενώ λόγω των διαφορετικών αναγκών και της ιδιαιτερότητας της ηλικίας του, κρίνεται ότι η μητρική φροντίδα θα συμβάλλει καταλυτικά στην υγιή, πνευματική, ψυχική και ηθική ανάπτυξή του.
Σημειωτέον ότι όλα τα ανωτέρω αφορούν μόνο το ανήλικο τέκνο, αφού μόνο για αυτό μπορεί να τεθεί ζήτημα επιμέλειάς του. Το ενήλικο τέκνο δεν τελεί υπό γονική μέριμνα/ επιμέλεια.
Το παρόν νομικό κείμενο αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του γραφείου μας και συντάχθηκε από την κ. Ειρήνη Καψάλη, με την επιστημονική συνδρομή της ασκ. δικηγόρου, κ. Αικατερίνης Γιοβάνη.